Başta Ertuğrul Bayraktar, Okan Murat Öztürk ve Ahmet Özgül olmak üzere, emeği geçen tüm dostlara çok teşekkür ederim.

Padişah II. Mahmud'un 1828'de çıkardığı fermanda "haşarat" olarak tanımlanan Zeybekler, Anadolu'nun batı kesimlerinde yaşamış, dansları, müzikleri, gümüş mavzerleri, yatağanları, yaşama biçimleri, kendi adalet anlayışları ile bilinen "sosyal eşkıyalar"dır. Halikarnas Balıkçısı'na göre Zeybekler, Aydın ve Muğla merkezli olmak üzere, kökleri antikiteye dayanan, Euripides'in Bakkhalar tragedyası'nda sözünü ettiği toplulukların devamıdır. Roma Dönemi'nde isimleri "İbakkhı" olmuş, Selçuklu döneminde "Salpokis" diye anılmışlardır. Menteşe Beyliği döneminde bu topluluklara cıva gibi anlamında "Zeybakı" denilmiştir.

Zeybekler kendilerine kayıtsız şartsız bağlı olan "kızanlar" ile bir grup oluştururlar. Kızanlıktan Zeybekliğe geçmek oldukça zor bir süreç ve törensel bir eylem sonunda gerçekleşir. Şöyle ki: Zeybek olmak isteyen kızan, defne ağacına saplanmış yatağan üzerine yemin ederek Zeybekliğe adımını atar. Defne ağacının Zeybek kültüründe simgesel bir önemi vardır. "Apollon ve Defne" efsanesini bilirlermiş gibi, defne ağacının bulunduğu dağlarda gezmekten çekinirlermiş. Efsaneye göre, Tanrı Apollon peri kızı Defne'ye aşık olur, ancak aşkına karşılık bulamayınca Defne'yi ağaca dönüştürür. Daha sonra yaptığına kendisi de pişman olur oncak iş işten geçmiştir. Defne yapraklarından yapılmış bir tacı başına takar ve insanların da sonsuza dek defne tacı takacaklarını söyler.

Zeybeklerin müzikleri, Anadolu'nun eşsiz yerel kaynaklarından biri durumundadır. Ağır Zeybeklerdeki inanılmaz yavaşlık, bir ritüelin, ilahi bir yüceliğin çağrışımlarını taşır. Efe'nin neredeyse heykelleşen hareketleri, ayinin kutsallığına gölge düşmemesinin özenini yansıtır adeta. Aynı etki müzikte de hissedilir. Ağır Zeybeklerin ölçüsünü saymak profesyonel müzisyenler için bile sıkıntılı bir iştir. İlla ki 'aksak' ve '9 zamanlı' olan ölçünün, nerede başlayıp nerede bittiğini anlamak epeyce dikkat ve sabır gerektirir. Yalnızca belleklerde yaşatılan yazısız bir müzik için, böyle bir güçlüğün hiç yaşanmadan sürdürülebilmiş olması oldukça ilginçtir,

Davul-zurna ikilisinin karakteristik icrası, Zeybek müziğinin en önemli performansıdır. Benzer olarak, bağlama ailesi, ve özellikle de cura türleri için de karakteristik bir icradan söz edilebilir. Bu köklü kültür, müzikal özellikleri ile Anadolu'nun pek çok kesimini etkilediği gibi, İstanbul'u ve buradaki 'şehirli' musikiyi de etkilemiş,'karşı kıyı'ya da izlerini götürmüştür. Tanburi Cemil'e ilham verip besteler yaptırmak, Orhan Pehlivan'ı coşturup çaldırmak, 'Smyrnaki'den' rembetiko'ya, 'Zeybekiko' adıyla kendini kabul ettirmek kolay olmasa gerek.

Zeybekler, geleneksel bir kurum olarak çözülmeler yaşadı belki; özellikle son yetmiş küsur yıllık modernleşme çabaları içinde. Ama türküleri, ezgileri hala gürül gürül okmaya devam ediyor; görünen o ki, daha da devam edecek Zeybekler !

Okan Murat Öztürk